İdari İşlemlerin Genel Özellikleri Nelerdir?

İdari işlemlerin genel özellikleri idari makamlar tarafından yapılmak, tek yanlılık, icrailik, hukuka uygunluk karinesinden yararlanma ve yargısal denetime tabi tutulmadır.

İdari Makamlar Tarafından Yapılmak

İdari işlemler, kamu gücünü kullanma yetkisine sahip olan idari makam ya da görevliler tarafından yapılmaktadır.

İdari işlem yapma yetkisi olan makam ve görevliler emredici ve sınırlı olarak kanunlar ile belirlenir. Bunun sebebi idarenin kuruluş ve görevleri ile kanuna dayanmasıdır.

Tek Yanlılık

İdari işlemlerde kanunlar ile belirlenen irade, kanun ile yetkili hale getirilen makam ve görevlilerin tek yanlı irade beyanı ile meydana getirilir.

Bu bakımdan idari işlemler tek yanlıdır. Ancak istisnai olarak idarenin iki yanlı işlemleri de mevcuttur. Bunlar idari sözleşmeler hariç özel hukuk sözleşmeleridir.

Kamu hukukunu özel hukuktan ayıran temel nokta tek yanlılıktır.

İcrailik

İcrailik, idare tarafından tek yanlı olarak ortaya konulan iradenin hukuksal bir etki taşıması olarak tanımlanır.

İdari işlemin tesisinden sonra işleme bağlanmış hukuki sonuçların ortaya çıkması için kural olarak araya yargısal bir kararın girmesi şartı aranır.

İdarenin amaç ve tasarılarını açıklayan işlemleri, hazırlık işlemleri, salt görüş bildiren kararları, kendi iç işleyişine yönelik karar ve tedbirleri, sırf üst normu açıklayan yeni kurallar getirmeyen düzenleyici tasarruflar icrai nitelik taşımamaktadır.

İdarenin kendi kararlarını kendisinin cebren icra etmesine icrai kararın resen icrası adı verilir. Ancak bu resen icra yetkisi mutlak değildir. Bu yetkinin kullanılabilmesi için bu konuda kanunda açık izin bulunması şartı aranır.

Hukuka Uygunluk Karinesinden Yararlanma

İdari işlemler hukuka uygunluk karinesinden yararlanır. Bu karineye göre idari işlemler yapıldıkları anda hukuka uygun olarak kabul edilir.

İdari işlemin hukuka aykırı olduğu durumda söz konusu işleme karşı idari yargıya başvurulabilme imkanı vardır.

Yargısal Denetime Tabi Olma

Anayasa m. 125 gereğince idarenin her türlü eylem ve işlemleri yargısal denetime tabi tutulur. Ancak istisnai olarak yüksek askeri şuranın belli kararları, meslekten çıkarma hariç hakimler ve savcılar kurulu kararları, silahlı kuvvetler mensuplarına verilen bazı disiplin cezaları, spor federasyonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin kararları yargısal denetime tabi tutulmamaktadır.

İdari İşlemlerin Türleri Nelerdir?

İdari işlemlerin türleri farklı sınıflandırmalara tabidir. Bu sınıflandırmalar tek taraflı işlem – iki taraflı işlem, düzenleyici işlem – birel işlem – genel karar, şart işlem – subjektif işlem, basit işlem – kolektif işlem – karma işlem, yapıcı işlem – belirleyici işlem, yararlandırıcı işlem – yükümlendirici işlem, bağlı yetki – takdir yetkisi ve zımni işlemler gibi sınıflandırmalardır.

Tek Taraflı İşlem – İki Taraflı İşlem

Tek taraflı işlem idarenin kamu gücüne dayanarak ilgililerin karşıya iradesini dikkate almaksızın yaptığı işlemlere verilen addır. Atama, yönetmelik çıkarma, disiplin cezası verme, kamulaştırma gibi işlemler tek taraflı işlemlere örnek olarak gösterilebilir.

İki taraflı işlemler ise ilgili kişinin irade beyanının alınması suretiyle karşılıklı olarak tesis ettiği işlemlerdir. İdare tarafından yapılan sözleşmeler iki taraflı işlemdir.

Düzenleyici İşlem – Birel İşlem – Genel Karar

Düzenleyici işlem, genel ve soyut hukuk kuralı koyar. Kural işlem niteliği taşır. Yönetmelik, genel emir, genelge gibi işlemler düzenleyici işlemlerdir.

Birel işlem, kişilere ya da belli durumlara, var olan bir genel ve soyut hukuk kuralının uygulanması niteliğinde olan işlemlere verilen addır. Memur atanması, kamulaştırma, idari para cezaları, vergi cezası gibi işlemler birel işlem niteliği taşır.

Genel karar ise kişilere genel olarak uyulması gereken bir kural şeklinde ortaya çıkar. Ancak etkisi geçicidir. Bu sebeple uygulanmakla tükenir. Genel karar düzenleyici işlem veya birel işlem kategorisine dahil değildir. Genel kararların tipik özelliği düzenleyici işlemlerle benzer olarak genele yönelik olmasına rağmen sürekli olması ve uygulanmakla tükenmesidir.  Tarihi eser olarak tescil etme, askeri yasak bölge ilan etme, sit alanı ilan etme gibi kararlar genel kararlara örnek olarak verilebilir.

Şart İşlem – Sübjektif İşlem

Şart işlem, bir kişi ya da nesneyi önceden hukuk kuralları ile belirlenmiş bir hukuki duruma sokan ya da statüden çıkaran işlem olarak tanımlanabilir. Şart işlemler düzenleyici işlemden sonra gelir. Ortada bir kural alanı bulunmadan o kural alanına kişileri sokma ya da çıkarma gibi bir işlem yapılabilmesi söz konusu değildir.

Sübjektif işlem ise belli bir kişi ya da nesne ile ilgili kapsam ve hükümleri kişisine göre belirlenen işlemler olarak tanımlanabilir. Tarh, sınavlarda not verme, belli miktarlı idari para cezaları vb işlemler sübjektif işlemdir.

Basit İşlem – Kolektif İşlem – Karma İşlem

Basit işlemler tek bir kamu görevlisinin iradesiyle yapılır. Amirin memuruna uyarma cezası vermesi, öğretim üyesi tarafından sınav notu verme gibi işlemler basit işlemlere örnek olarak gösterilebilir.

Kolektif işlem birden çok iradenin bir hukuki durumun sonucunun doğurmasına yönelik konusu ve amaç üzerinde birleşmesi üzerine ortaya çıktığı işlemdir. Kolektif işlemlerin örneklerine kurul kararları, meclis kararları veya encümen kararlarını verebilmek mümkündür.

Karma işlem ise birden fazla iradenin bir sıra takip edilmesi vasıtasıyla ortaya koyulması ile tesis edilen işlemlere verilen addır. Belediye kurulmasını karma işlem olarak kabul edebilmemiz mümkündür.

Yapıcı İşlem – Belirleyici İşlem

Yapıcı işlemler, kişilerin hak ve yetkilerini etkiler. Kişilerin hukuki statülerinde değişiklik meydana getirmektedir. Vergi cezaları ve memuriyetten çıkarma yapıcı işlemler olarak gösterilebilir.

Belirleyici işlem ise kişilerin hak ve yetkilerini etkilemez. Yalnızca mevcut bir durumu tespit eder. Mezun olan öğrenciye diploma düzenlenmesi belirleyici bir işlemdir.

Yararlanıcı İşlem – Yükümlendirici İşlem

Yararlanıcı işlemlerde idarenin bir işlemiyle ilgili hepsine yalnızca yarar sağlaması şartı aranmaktadır. İdarenin karşılıksız yardım ve bursları yararlandırılır işlemdir.

Yükümlendirici işlemde ise ilgilisine bir yükümlülük getirmesi gerekmektedir. Askerlik işlemlerini yükümlendirici işleme örnek olarak gösterebilmemiz mümkündür.

Bağlı Yetki – Takdir Yetkisi

Bağlı yetki idari işlemin tüm ögelerinin yasa ya da Cumhurbaşkanı kararnamesi ile açıkça belirlendiği ve idareye herhangi bir serbestisinin tanınmadığı işlemlerdir. Siyasi partiye üye olan memuru yüksek disiplin kurulu kararıyla memuriyetten çıkarma işlemi bağlı yetkidir.

Takdir yetkisinde ise idari işlemin tüm öğeleri yasa ya da cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile belirlenmez. İdari işlemin belli ögelerinin doğrudan idare tarafından belirlenmesi, yasanın idareye birden fazla seçenek sunması ya da belli bir işlemi yapıp yapmamakta idareyi serbest bırakması takdir yetkisidir.

Zımni işlemler

Zımni işlemler zımni kabul ve zımni red olarak ikiye ayrılmaktadır.

Zımni kabul yasa ile açıkça belirtilen durumlarda idarenin susmasın o konuda olumlu bir irade koymuş olduğunun varsayın olması durumudur. Örneğin Belediyeler ve valilikler mal sahiplerinin müracaatlarını en geç 30 gün içinde sonuçlandırmak zorundadır. Aksi bir durumun varlığında bu sürenin sonunda yapının tamamının ya da biten kısmının kullanılmasına izin verilmiş sayılır.

Zımni red ise idarenin sessiz kalmasının o konuda olumsuz bir irade koymuş olduğu varsayılmaktadır. Örneğin. İlgililerin bir idari işlemin geri alınması, kaldırılması gibi istemcilerle yetkili idari makama yaptıkları başvuruya idare 30 gün boyunca sessiz kalırsa başvuru karşısında ret işlemi yapılmış sayılır. Bu husus idari yargılama usulü kanununun 11. Maddesinde düzenlenmiştir.

Duygu Maide KARATAŞ & Av. Ahmet EKİN